درباره رمان همسایه‌ها

«همسایه‌ها» دو بخش اصلی دارد که اسم بخش‌ها را می‌گذارم «بخش خانه» و «بخش زندان».

من بخش زندان را بیشتر دوست می‌دارم. نشانه‌اش اینکه خواندن بخش اول یک ماه طول کشید ولی بخش دوم را ظرف دو شب تمام کردم. باز نظر شخصی‌م این است که در بخش زندان، شرح شکنجه‌های شهری، خالد را،‌ جذاب‌ترین بخش توصیفیِ کتاب است.

رمان با توصیفِ بلور خانم شروع می‌شود و چنان این توصیف خوب پرداخته شده که همان اول قانع می‌شوی که کتاب را تمام کنی. خوبی‌ش این است که این توصیف‌گری، وقتی به دیگر شخصیت‌ها سرایت می‌کند هیچ از قوتش کاستی نمی‌گیرد. حتی وقتی محمود، صرفاً در چند خط صادق کرده را وارد داستان کرده، و سپس خارج، باز در همان مجال اندک، خواننده را مسحور قدرت توصیف‌گری خود می‌کند. ببینیم:

«باز پاسبان کشیک راه افتاده است. صدای قدمهایش سنگین است. می‌رود ته راهرو و برمی گردد. باز می رود و برمی گردد. یکهو صدای باز شدن در آهنی بند، زیر سقف راهرو طنین خشک فلزی می اندازد. حالا، صدای نکره مردی است که فریاد می کشد. فحش می دهد و لنترانی بار هرچه افسر و پاسبان است می کند. نعره مرد، مثل نعرة گاومیش تیر خورده است. از سوراخ در نگاه می کنم. مرد، بلند قامت است. چند پاسبان به دستها و کمرش آویزان شده اند. موی مجعدش تو هم ریخته است. پشت لبش خونی است. پاسبانها هلش می دهند. مقاومت می کند. پاهایش رو زمین کشیده می شود. یقه پیراهنش تا روناف جر خورده است. خون دماغش چکیده است رو سینه اش. پاسبان کشیک را صدا می کنم. محلم نمی گذرد باز صداش می کنم. سگرمه‌هاش تو هم است

- جون بکن

ازش می پرسم

- چشه سرکار؟

بد اخم جواب می دهد

- مادرقبحه باز بندو به هم ریخته

چشمهای مرد بلند قامت، عینهو دو کاسه خون است. پاهاش به زمین چسبیده است. عین خربا محکم و استوار است. پاسبانها تقلا می کنند. هلش می دهند. به هر دستش دو نفر آویزان است. عین نهنگی که از دریا بیرونش کشیده باشند. جان پاسبانها به لبشان می رسد تا از در راهرو بیرونش کنند. در پشت سر مرد بلند قامت بسته می شود. صدایش می برد. مرد کوتاه قامت می آید که قوری و استکان را ازم بگیرد. نمی توانم تو چشمانش نگاه کنم. ازش می پرسم

- این مرد کی بود؟

تو گلویش باد می اندازد

- صادق بود... صادق کرده»

در نقل قولی که از کتاب آوردم ویژگی نثر محمود هم قابل مشاهده است: نثری با جملات کوتاه، خوش‌خوان، بدون ادا و اطوار ولی مستحکم.

رمان که پیش می‌رفت بیشتر و بیشتر من را به یاد دوره‌ای می‌انداخت که ادبیات رئالیستی کمونیستی می‌خواندم. به یاد کارهای گورکی، به یاد «چگونه فولاد آبدیده شد»، به یاد «نینا» و غیره. فکر می‌کنم او چنین تأثیر قاطعی را پذیرفته،‌ با این حال محمود صرفاً تقلیدکار نیست. او آن ادبیات را به متن فرهنگ بومی جنوب آورده و از آن به خوبی بهره کشیده است و نتیجه‌ی کار درخور و بکر است.  

حالا که می‌خواهم این ریویو را تمام کنم با خودم فکر می‌کنم اگر «همسایه‌ها» را بخواهم در یک بند توصیف کنم چه می‌گویم. شاید اینگونه 

رمان مثل دایره است؛ همسایه‌های خالد را می‌بینم که دایره‌وار در خانه‌ای سکنی گزیده‌ و او از توصیف همسایه‌ای آغاز کرده و در انجام، دوباره به او می‌رسد.

با سیه‌چشم در یک دایره حرکت می‌کند: دوری، نزدیکی و دوباره دوری.

خودش نیز از نکبت اولیه شروع می‌کند، به  شور و شوق و امید می‌رسد و با نکبت به تمام می‌کند.

همسایه‌ها روایت‌گر سال‌های ملی شدن نفت است و مثل بسیاری از روایت‌ها از آن دوران، شکست و غم را می‌توان در بطن آن دید.    

عادل فردوسی پور؛ قصه کوچک فرار

عادل فردوسی پور از آن مردهایی است که راحت خون می‌ریزند. دیدم که می‌گویم. دیدم که سر اینکه طرف سرش را از پنجره‌ی ماشین کرد بیرون و بهش گفت فلان فلان شده، چه طور گلاویز شد و چه طور می‌شد که طرف را کشته باشد و الان چشم به راه رضایت کسان طرف باشد. و کاش کشته بود. عادل چیزی ندارد که از دست بدهد، پس با خودش می گوید "خونه‌ی آخرش مرگه". با خودش همین را می گوید که این قدر هار است، این قدر چیزندار. چیزندارها ندارند که از دست بدهند و خون را راحت می ریزند. چشیدم که می‌گویم.  

آذرماه نود و دو است. آذرماه نود و دو است و اولین برف سال آغاز کرده است. اولین برف سال آغاز کرده و صبح که بشود تهران در ترافیک گره خواهد خورد. تهران در ترافیک گره خواهد خورد و سگ‌خلقی، جان عادل را هاشور خواهد زد. جان عادل را هاشور خواهد زد و دق دلی لعنتی‌ش را سر من خالی خواهد کرد. سرمن خالی خواهد کرد و مستأصل می‌شوم. آن قدر که باز ازش بدم می آید و می خزم کناره پنجره‌ی آشپزخانه و زل می‌زنم به ولی‌عصر و اولین برف سال را نگاه می‌کنم. بعد نگاهم می‌لغزد به حاشیه‌ی خیابان و حرکتهای مرموزی را بو می‌کشم. بعد خیلی آرام چشمهایم را تاب می‌دهم تا خانه‌ی هنوز برج نشده‌ی کناردستی، که چند درخت خرمالو سالهاست که هر آبان به بار می‌نشینند و بارشان آذر ماه می‌رسد و پسرهای پیرزن می‌افتند به جان درخت‌ها و پیرزن به نذر هرسال چند خرمالو هم برای من می‌آورد و من می‌آورمش داخل و بهش چای سبز می‌دهم و بهش خرما تعارف می‌کنم و او خرما را مزه مزه می‌کند و بعد صحبت‌مان گل می اندازد و باز نقشه ی قدیمی‌مان را مرور می‌کنیم.

کاش عادل فردا برود. کاش بهانه نیاورد که برف باریده و از زیرکار شانه خالی کند. کاش حتی اگر بهانه آورد، مدیر آژانس زنگ بزند که "عادل! کدوم گوری هستی، ماشین نداریم ها، جلدی اینجا باش." اگر برود دیگر امان نمی دهم که با خلقِ سگ برگردد و دق دلی‌ش را سرم خالی کند تا بعد مجبور باشم پنجشنبه شبی هرکاری انجام دهم تا آقا راضی شود. تا مثل سگ باهام رفتار کند. تا وقتی کارش باهام تمام شد پشتش را بکند و بخوابد. بی آنکه دوش بگیرد، بی آنکه چهارتا نوازش کند، بی آنکه آن دهن بی مصرفش را باز کند و دلداری‌م دهد. فقط بخوابد و تمام شب از بوی ناتمیزش دلم بهم بخورد و بخواهم که نباشد و بیشتر آنکه بخواهم که نباشم.

فردا می‌رویم. سوار قطار می‌شویم و برف‌ها را نگاه می کنیم و تهران را برای عادل و پسرهای پیرزن می‌گذاریم. پیرزن چقدر خوشحال است، چه قدر سرخوش است. این همه سال و این همه بار که خرمالو آورد، می‌گفت می‌خواهم بروم مشهد بمیرم و من در جواب که عادل کفری می‌شود، هار می‌شود، می‌گردد و دست آخر پیدامان می‌کند و خیلی راحت، بی آنکه حتی دلش بلرزد، خون مرا می‌ریزد و تو را برمی‌گرداند پیش پسرهایت. می‌گفت خون ریختن که آسون نیست. می‌گفتم آسون است، برای چیزنداری که دائم ورد می‌خواند که «خونه‌ی آخرش مرگه» آسون است. می گفت پس چه کنیم. می گفتم برویم کربلا که دور است. دلش آشوب می‌شد. اشک می‌افتاد پشت چشمهاش و می گفت من طاقت خاک کربلا را ندارم. اشک را که می‌دیدم نرم می شدم و برای خاطر پیرزن دل به دل مشهد می‌دادم باز. اندک اندک بغض می‌رفت و کورسوی خاطرات از پشت خاکستری‌های فراموشی داغ می‌شد و به آتش می‌نشست و خاطرش می رفت تا سال‌ها سال‌ها دور که با آن جوان بلند قد خوبخنده‌ی پالتو مشکی‌پوش، ماه عسل را به رنگ مشهد زدند. بعد با ناز می‌پرسید که مشهد چه رنگی ست؟ می گفتم زرد. می گفت نه! آبی‌ست. و من کلی تکان می‌خوردم که پیرزن چه طور این مشهدِ زرد را آبی می‌بیند. بعد می‌دیدم تکان خوردن ندارد که، خود من هم کربلای سرخ را به رنگ سبز می‌بینم؛ سبز سیدی.

بهترین روزهای سال، پنجشنبه‌هایی است که نود دارد و نود تا ساعت ها پس از بامداد امتداد دارد و عادل می‌نشیند و نود می‌بیند و من هم به خواب زده می‌شوم و پا نمی‌دهم تا مثل سگ با من تا کند. پنجشنبه‌ها نود دیرتر شروع می‌شود. حول و حوش یازده. می نشینم کنار عادل که میخ نود است و برایش میوه پوست می‌گیرم. یک ساعت که گذشت می‌روم که به خواب زده شوم. چشمهایم را می‌بندم و مجری بلند قد خوبخنده‌ی نود را تخیل می‌کنم که پالتوی مشکی‌ش را پوشیده و دستم را گرفته و زیر آسمان آبی مشهد راه می‌رویم. دستش را سفت فشار می‌دهم و او هی می‌خندد و من هی می‌خندم و او باز تندتر و تندتر حرف می‌زند. بعد بغض می‌کنم و با خودم می‌گویم بهترین روزهای سال، پنجشنبه‌هایی است که نود دارد. مثل هفته‌ی پیش که قدیمی‌های پرسپولیس بازی داشتند و بهترین روز سال شد. عادل کار را تعطیل کرد و آمد نشست جلوی تلویزیون. گل اول پرسپولیس با پاس ناصر محمدخانی زده شد. ناصر خیلی راحت خون می‌ریزد. دیدم که می‌گویم. وقتی صورت تکیده‌اش افتاد در قاب تصویر گفتم اینکه برای از دست دادن کلی چیز داشت، این دیگر چرا؟ عادل به صورت تکیده‌ی ناصر نگاه کرد و گفت کلاً حیف شد. حیف شد؟ شاید حیف شد.

فردا که تهران پشتمان گم شود آرام می‌نشینم کنار پیرزن و دستش را در دستم می‌گیرم و سفت فشار می‌دهم و می‌پرسم مرد پالتو مشکی پوشَت چه شد؟ پیرزن مستأصل می‌شود. آن قدر که ازم بدش می‌آید و می‌خزد کنار پنجره‌ی قطار و زل می زند به بیابان و اولین برف سال را نگاه می‌کند و بعد خیلی آرام چشمهایش را تاب می‌دهد به دورها، جایی که درخت‌های خرمالو زیر اولین برف سال، بارهاشان رسیده و رنگ نارنجی را به فضا پاشیده‌اند.   

پی نوشت: یک طرح که خیلی وقت پیش نوشته بودمش و امروز در صحبت با دوستی یادم آمد هست و گفتم که بگذارمش اینجا.