درباره رمان همسایه‌ها

«همسایه‌ها» دو بخش اصلی دارد که اسم بخش‌ها را می‌گذارم «بخش خانه» و «بخش زندان».

من بخش زندان را بیشتر دوست می‌دارم. نشانه‌اش اینکه خواندن بخش اول یک ماه طول کشید ولی بخش دوم را ظرف دو شب تمام کردم. باز نظر شخصی‌م این است که در بخش زندان، شرح شکنجه‌های شهری، خالد را،‌ جذاب‌ترین بخش توصیفیِ کتاب است.

رمان با توصیفِ بلور خانم شروع می‌شود و چنان این توصیف خوب پرداخته شده که همان اول قانع می‌شوی که کتاب را تمام کنی. خوبی‌ش این است که این توصیف‌گری، وقتی به دیگر شخصیت‌ها سرایت می‌کند هیچ از قوتش کاستی نمی‌گیرد. حتی وقتی محمود، صرفاً در چند خط صادق کرده را وارد داستان کرده، و سپس خارج، باز در همان مجال اندک، خواننده را مسحور قدرت توصیف‌گری خود می‌کند. ببینیم:

«باز پاسبان کشیک راه افتاده است. صدای قدمهایش سنگین است. می‌رود ته راهرو و برمی گردد. باز می رود و برمی گردد. یکهو صدای باز شدن در آهنی بند، زیر سقف راهرو طنین خشک فلزی می اندازد. حالا، صدای نکره مردی است که فریاد می کشد. فحش می دهد و لنترانی بار هرچه افسر و پاسبان است می کند. نعره مرد، مثل نعرة گاومیش تیر خورده است. از سوراخ در نگاه می کنم. مرد، بلند قامت است. چند پاسبان به دستها و کمرش آویزان شده اند. موی مجعدش تو هم ریخته است. پشت لبش خونی است. پاسبانها هلش می دهند. مقاومت می کند. پاهایش رو زمین کشیده می شود. یقه پیراهنش تا روناف جر خورده است. خون دماغش چکیده است رو سینه اش. پاسبان کشیک را صدا می کنم. محلم نمی گذرد باز صداش می کنم. سگرمه‌هاش تو هم است

- جون بکن

ازش می پرسم

- چشه سرکار؟

بد اخم جواب می دهد

- مادرقبحه باز بندو به هم ریخته

چشمهای مرد بلند قامت، عینهو دو کاسه خون است. پاهاش به زمین چسبیده است. عین خربا محکم و استوار است. پاسبانها تقلا می کنند. هلش می دهند. به هر دستش دو نفر آویزان است. عین نهنگی که از دریا بیرونش کشیده باشند. جان پاسبانها به لبشان می رسد تا از در راهرو بیرونش کنند. در پشت سر مرد بلند قامت بسته می شود. صدایش می برد. مرد کوتاه قامت می آید که قوری و استکان را ازم بگیرد. نمی توانم تو چشمانش نگاه کنم. ازش می پرسم

- این مرد کی بود؟

تو گلویش باد می اندازد

- صادق بود... صادق کرده»

در نقل قولی که از کتاب آوردم ویژگی نثر محمود هم قابل مشاهده است: نثری با جملات کوتاه، خوش‌خوان، بدون ادا و اطوار ولی مستحکم.

رمان که پیش می‌رفت بیشتر و بیشتر من را به یاد دوره‌ای می‌انداخت که ادبیات رئالیستی کمونیستی می‌خواندم. به یاد کارهای گورکی، به یاد «چگونه فولاد آبدیده شد»، به یاد «نینا» و غیره. فکر می‌کنم او چنین تأثیر قاطعی را پذیرفته،‌ با این حال محمود صرفاً تقلیدکار نیست. او آن ادبیات را به متن فرهنگ بومی جنوب آورده و از آن به خوبی بهره کشیده است و نتیجه‌ی کار درخور و بکر است.  

حالا که می‌خواهم این ریویو را تمام کنم با خودم فکر می‌کنم اگر «همسایه‌ها» را بخواهم در یک بند توصیف کنم چه می‌گویم. شاید اینگونه 

رمان مثل دایره است؛ همسایه‌های خالد را می‌بینم که دایره‌وار در خانه‌ای سکنی گزیده‌ و او از توصیف همسایه‌ای آغاز کرده و در انجام، دوباره به او می‌رسد.

با سیه‌چشم در یک دایره حرکت می‌کند: دوری، نزدیکی و دوباره دوری.

خودش نیز از نکبت اولیه شروع می‌کند، به  شور و شوق و امید می‌رسد و با نکبت به تمام می‌کند.

همسایه‌ها روایت‌گر سال‌های ملی شدن نفت است و مثل بسیاری از روایت‌ها از آن دوران، شکست و غم را می‌توان در بطن آن دید.